Estetyka gospel i spiritual, podobnie jak bluesowa i jazzowa, ukształtowała się w Ameryce Północnej, na terenie dzisiejszych Stanów Zjednoczonych. Jej rodowód stanowi fuzję elementów muzycznych twórczości religijnej z Europy i środków interpretacji charakteryzujących twórczość improwizowaną Afryki. Inaczej mówiąc, jest to muzyka kościelna Starego Kontynentu, zaadoptowana i wykonywana artykulacją, rytmizowaniem oraz frazowaniem cechującymi muzykę archetypiczną. Właściwie powinno się jeszcze dodać, że tak było na początku, bo wkrótce potem gospel i spiritual adoptowały także dowolnie atrybuty różnych stylów popularnych.
Gospel i spiritual stanowią styl muzyki wokalno-instrumentalnej o przesłaniu religijnym. Istotną rolę pełni w nim tekst słowny. To właśnie on decyduje o tym, czy mamy do czynienia z gospel, czy ze spiritual. Bo faktycznie, gdyby brać pod uwagę tylko treść dźwiękową, to w obu przypadkach prezentuje ona cechy tej samej konwencji muzycznej. Gospel (ang. ewangelia) odnosi się do nauk i działalności Jezusa Chrystusa, a spiritual (ang. duchowość) sięga do przypowieści i alegorii związanych ogólnie z wiarą (przeważnie inspirowanych Starym Testamentem).
Narracja muzyczna gospel i spiritual jest bardzo ekspresyjna i nasycona wielkimi emocjami. Istotną w niej funkcję pełni śpiew. Bardzo często, oprócz solistów-wokalistów, wykonują go jeszcze chóry, dopełniając i kontrapunktując główną melodię. Spełniana jest wtedy równocześnie ważna w muzyce improwizowanej idea dialogu zwana call and response (pol. zawołanie i odpowiedź), gdzie solista inicjuje myśl słowno-muzyczną, a chór dopowiada, rozwija, lub komentuje jej treść. Niekiedy chór sam pełni funkcje solistyczne.
Jak już wcześniej wspomnieliśmy, źródłem gospel i spiritual była muzyka religijna. Stanowiły ją przede wszystkim psalmy, pieśni i hymny wykonywane wcześniej w kościołach europejskich (głównie protestanckich). Już interpretowane na gruncie amerykańskim, w trakcie spotkań z wiernymi (tzw. camp meeting) – a niejednokrotnie zbierało się ich wtedy nawet kilka tysięcy – pastorowie głosili prawdy wiary chrześcijańskiej wyrażając je często za pośrednictwem śpiewu lub melorecytacji. Przekaz treści słownej był wówczas znacznie głośniejszy pod względem dynamicznym i zdecydowanie bardziej poruszający pod względem wyrazowym. Uwaga słuchaczy była wtedy też znacznie efektywniejsza. Z kolei ich aktywność własna wzrastała mocno, gdy wspólnym śpiewem, albo powtarzali, albo podkreślali, wnioski płynące z mów i kazań. Również wspólne modlitwy wykonywane w sposób melodyczny wyzwalały w sumie większą energię i prowadziły do religijnych uniesień, a niekiedy doprowadzały wręcz do stanów ekstatycznych.
Akompaniamenty gospel i spiritual grane są głównie na instrumentach klawiszowych (akustycznych, zelektryfikowanych i cyfrowych). Fortepiany, pianina, elektryczne organy, elektryczne pianina i wszelkiego rodzaju elektroniczne klawiatury stanowią podstawowe instrumentarium tego nurtu. Ale obok nich, a zwłaszcza w bardziej współczesnych interpretacjach tej muzyki, istotną rolę zaczęły odgrywać dodatkowo tzw. sekcje rytmiczne. W ich składzie znajdują się gitary (elektryczne i akustyczne), gitara basowa i zestaw perkusyjny. Typowym instrumentem, od samego zresztą początku narodzin stylu, jest jeszcze tamburyn. Ten bębenek baskijski stał się nawet pewnego rodzaju atrybutem gospel. Na nim to wokaliści – soliści, albo chórzyści – w trakcie śpiewu podkreślali istotne elementy podstawowego rytmu i akcentowali wybrane wartości metryczne w realizowanej pulsacji.
Akordyka, rytm i forma gospel odwołuje się do zdobyczy klasycznych. Pieśń i piosenka tworzona w systemie równomiernie temperowanym stanowi główny wzorzec twórczych rozwiązań kompozytorów tej muzyki. Skale średniowieczne i pentatoniki są więc zasadniczym materiałem dźwiękowym gospel, a trójdźwięki i czterodźwięki wyrażają przede wszystkim jej wielogłos. Także przyjęta dwójkowość w podzielności wartości rytmicznych jest charakterystyczna właśnie dla muzyki zapisywanej nutami.
Gospel i spiritual są wykonywane na całym świecie. Prezentują specyficzny nurt muzyki sakralnej, która może towarzyszyć obrządkom liturgicznym, ale może również być twórczością popularną, samoistną, tyle że inspirującą w nas ważne pytania o tematyce egzystencjalnej.
Tekst: Piotr Kałużny
Artykuł ukazał się w numerze 3/2013 miesięcznika Muzyk.
