Ostatnio zainicjowaliśmy cykl felietonów odnoszących się do elementów muzyki. Powodem tej decyzji był brak w środkach masowego przekazu jakichkolwiek treści związanych z merytorycznymi uwarunkowaniami zaistnienia sztuk akustycznych. Pierwszy nasz artykuł dotyczył rytmu, bez którego nie może pojawić się nie tylko muzyka, ale wręcz życie we Wszechświecie. Rytm, jak to wielokrotnie podkreślaliśmy, stanowi zatem najistotniejszy atrybut muzyki. Teraz opiszemy kolejny ważny składnik twórczości akustycznej, artykulację. On również jest niezbywalnym i koniecznym podczas tworzenia muzyki.
Artykulacją określamy sposób (technikę) w jaki wprowadzamy do drgań ciało zdolne do wibracji. Czynimy to przez uderzanie, szarpanie, dmuchanie i pocieranie. Wybór działań zależy od rodzaju materii, którą właśnie chcemy wzbudzić do drgań. I tak, uderzamy w przedmioty o sztywnej konstrukcji, szarpiemy w struny, dmuchamy w słupy powietrza, a pocieramy wszystkie oprócz ostatnich z wymienionych.
Instrumenty, którymi posługujemy się w trakcie improwizowania lub interpretowania muzyki, są całkowicie dowolne. Oczywiście jeśli mogą wibrować, a te stany są słyszalne. Mogą zatem nimi być, przykładowo, sztućce, blachy, pudełka, wiertarki, młoty pneumatyczne i kafary. Znacznie jednak bardziej efektywnymi w realizowaniu muzyki są instrumenty muzyczne budowane specjalnie w celach estetycznego traktowania zjawisk akustycznych. Te są o wiele bardziej podatne na artykulacyjne działania i tym samym umożliwiają korzystanie z całego zasobu środków artykulacyjnych.
Instrumenty muzyczne dzielimy ze względu na rodzaje związanych z nimi źródeł drgań. I tak, gdy wibrują w nich membrany, to nazywamy je membranofonami, a gdy wibrują ich korpusy, lub części tych korpusów, to określamy je idiofonami. Jedne i drugie stanowią zbiór instrumentów perkusyjnych. Gdy wzbudzaniu do drgań podlegają słupy powietrza, to mamy do czynienia z instrumentami dętymi (aerofonami). Gdy do wibracji wprowadzane są struny, to instrumenty je posiadające przynależą do strunowych (chordofonów). A wszelkie czynności, w następstwie których te ciała drgają, nazywamy artykułowaniem zjawisk akustycznych.
Wspomniane wcześniej sposoby artykulacji mogą być realizowane różnymi technikami. Dzięki nim powstające dźwięki mogą być, m.in. krótkie lub długie, oddzielone od siebie lub łączone w grupy, akcentowane lub nieakcentowane, atakowane bezpośrednio lub glissandami i pokazywane bez ornamentów lub z ozdobnikami. Każdy z wymienionych tu efektów ma wiele zróżnicowań powstających w następstwie wykorzystywania niuansów artykulacyjnych. Mają one swoje fachowe określenia, których tutaj tylko kilka przykładowo przytoczymy. Legato wskazuje na artykulację polegającą na ścisłym łączeniu dźwięków, staccato, na artykulację wyraźnego oddzielania dźwięków, con arco, na pocieranie struny smyczkiem, a pizzicato, na szarpanie struny palcem lub smyczkiem.
Artykulacja jest istotnym elementem wykonania utworu muzycznego. Od niej zależy w znaczącym stopniu siła ekspresji kompozycji i jakość prezentowanej materii akustycznej. Technik artykulacyjnych uczy się tak samo, jak nauki gry na instrumencie. Niejednokrotnie wybór określonej artykulacji zależy wyłącznie od wykonawcy i wówczas jego wpływ na energię muzyki ma znaczący wpływ. Zwłaszcza w muzyce poważnej środki artykulacji są, obok idei agogicznych i dynamicznych, jednym z najważniejszych czynników artystycznej wypowiedzi. We wszelkich konkursach instrumentalnych, gdzie ocenia się jakość wykonania dzieł muzycznych, uwzględnia się w punktowaniu umiejętności uczestników, m.in. wybrane przez nich do interpretacji środki artykulacyjne i mistrzostwo w ich opanowaniu.
Wielu kompozytorów kładzie duży nacisk na sposób wykonania swoich utworów i zapisuje w nutach wszelkie oczekiwane przez nich sposoby artykulacji. Wykonawca jest wówczas zobowiązany do ich ścisłej realizacji i nie powinien wprowadzać własnych. Niejednokrotnie w wypowiedziach znawców, np. dzieł Fryderyka Chopina, padają stwierdzenia, że wykonawcy ich realizują właściwie lub niewłaściwie intencje twórcy, mając przede wszystkim na myśli spełnienie lub niespełnienie przez grającego wskazówek artykulacyjnych (i dynamicznych), zapisanych w utworze.
Do technik artykulacyjnych zaliczamy też frazowanie i ewentualną pedalizację. To pierwsze wiąże się z grupowaniem zjawisk akustycznych w zdania muzyczne, a to drugie dotyczy przedłużania czasu trwania tych zjawisk.
Artykulacja jest jednym z ważnych elementów ustalających style muzyczne. Inaczej wykorzystuje się jej zasoby w estetyce klasycznej, inaczej w bluesowej, inaczej w soulowej, inaczej w rockowej, inaczej w funkowej, inaczej w rapowej, a jeszcze inaczej w ludowej. Generalnie dzielimy techniki artykulacyjne na artystyczne, związane z muzyką poważną i na użytkowe, odnoszone do wszystkich pozostałych nurtów akustycznych. Techniki klasyczne wywodzą się z tradycji historycznych, odpowiadających okresom rozwoju muzyki poważnej. Tych technik uczy się w każdej szkole muzycznej. Techniki nieklasyczne są efektem naturalnych tendencji i predyspozycji w używaniu środków artykulacyjnych. Nauczanie ich najczęściej odbywa się poza głównym nurtem zainteresowań edukacyjnych.
Wielu słuchaczy nie zdaje sobie sprawy, jak ważną rolę spełnia w muzyce artykulacja i jak silnie wpływa ona na emocje i jakość wykonań.
Tekst: Piotr Kałużny
Artykuł ukazał się w numerze 7/2011 miesięcznika Muzyk.