Nie lubię mówić o swoich doświadczeniach pedagogicznych i najczęściej mi się to udaje. Niekiedy tylko, tak jak w naszym aktualnym przypadku, muszę pogodzić się z nawiązaniem do moich prywatnych spostrzeżeń wynikających z uczenia młodzieży i studentów. Dzięki temu, bardziej zrozumiałą stanie się idea rozwinięcia tytułowego tematu. A muszę przyznać, że znajomość historii jazzu jest w szkołach i uczelniach słaba, by nie powiedzieć bardzo słaba, nawet wśród zagorzałych fanów tej estetyki. Jest to o tyle dziwne, że wydawnictw omawiających narodziny i rozwój stylów jazzowych jest wiele i każdy, kto chciałby zgłębić wiedzę o tych faktach ma dostępną, obszerną literaturę. Postanowiłem zatem napisać szczególnie krótką historię muzyki swingowej, aby chociaż czytelnicy tej rubryki – mam nadzieję, że tacy są – mieli świadomość dokonań jej twórców, potrafili nazwać style jazzowe, określić okresy ich rozwoju oraz wymienić ich najistotniejsze cechy.
Jazz, podobnie jak blues, narodził się w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Swoistym paradoksem jest fakt, że chociaż styl ten powstał z połączenia muzyki europejskiej z bluesową, to zdobył popularność wcześniej niż blues. Właściwie od chwili zaistnienia był nagrywany i wydawany w nutach, co w przypadku bluesa nie miało miejsca.
Narodziny ragtime’u – pierwszego stylu jazzowego
Wprawdzie pierwszy styl, jaki uznajemy za jazzowy, ragtime, nie posiadał jeszcze dwóch najistotniejszych elementów: swingowania i improwizacji, był w całości zapisywany w nutach na fortepian, ale już tym, co go odróżniało od klasycznych kompozycji pianistycznych, było specyficzne budowanie melodii ze stałą obecnością synkop i akompaniament lewej ręki realizujący dość szablonowy schemat w rytmie marszowym, gdzie podstawa akordu (pryma) i jego kolejne składniki wyznaczające tryb (tercja), kwintę i septymę pojawiały się na mocnych częściach taktu (1. i 3. miara), a akordy były prezentowane na częściach słabych (2. i 4. miara). Oczywiście ten wzorzec drugiego planu był często modyfikowany i urozmaicany, ale jego zasadniczy przebieg odpowiadał wyżej opisanemu.
Utwory reprezentujące ragtime stanowiły twórczość profesjonalną, jednak komponowane i interpretowane przez Afroamerykanów odpowiadały znacznie bliżej idiomowi afrykańskiemu, niż europejskiemu. To bardzo je odróżniało od wykonań klasycznych. Ragtime miał zawsze budowę cykliczną, najczęściej odpowiadającą formie ronda. Jedna z części przybierała charakter refrenu, a pozostałe części przedzielały ją tworząc wobec niej odmienne nastroje. Później pianiści jazzowi improwizowali standardy odwołując się do akompaniamentu stworzonego w ragtime’ach. Ten sposób określamy mianem straight piano.
Ragtime zaistniał na przełomie XIX i XX wieku. Komponowany był przez Kreoli i Murzynów. Wielu z nich zdobyło wielką popularność, ale największą sławę uzyskał Scott Joplin. Przyjmuje się, że lata 1890-1900 to okres, w którym wykrystalizował się i rozpowszechnił ragtime.
Ewolucja stylów jazzowych w XX wieku
Kolejne style jazzowe zwykło się, aż do lat 50. XX wieku, wyznaczać dekadami. Są nimi kolejno: 1900-1910 jazz nowoorleański, 1910-1920 dixieland, 1920-1930 chicago, 1930-1940 swing albo inaczej era big-bandów, 1940-1950 be-bop. Później te okresy wyraźnie się zmniejszały, chociażby z racji rozwoju środków masowego przekazu: radia i telewizji, technik nagrywania i elektryfikacji oraz nagłaśniania instrumentów.
Nurty jazzowe i wszelkie nowatorskie zamysły twórcze szybciej się rozprzestrzeniały, upowszechniały i ulegały modyfikacjom. I tak, w latach 50. XX wieku dominował cool i west coast, pod koniec lat 50. jazz coltrane’owski (określany też jako „akordyka kwartowa”), a w latach 60. fusion (inaczej zwany jazz-rockiem) wraz z prawie równocześnie zaistniałym free (w Polsce określanym też „trzecim nurtem”).
Hot i cool jazz – kontrastujące podejścia do improwizacji
Oczywiście wszystkie z wymienionych stylów mają swoich zwolenników wśród muzyków, część z nich kontynuuje i kultywuje ich źródłowe uwarunkowania, a część kompiluje z innymi stylami (nie koniecznie jazzowymi). Przyjęto, że jazz tworzony współcześnie, odwołujący się do tradycji tej muzyki nazywamy mainstreamem, natomiast nurt negujący ją określamy jazzem awangardowym lub współczesnym.
Warto dodać, że część stylów jazzowych określamy słowem „hot”. Są nimi style, w których aranżacja ma niewielkie znaczenie na korzyść improwizacji. Z kolei, wyraz „cool”, wskazuje na istotne znaczenie w muzyce elementów aranżacji, pomysłów fakturalnych, estetycznych i wyrazowych. W stylu tym przyjmuje się zawsze pewne założenia wstępne, poprzedzające grę i realizowane w jej trakcie.
Tekst: Piotr Kałużny
Krótka historia jazzu – część druga
Krótka historia jazzu – część trzecia
Krótka historia jazzu – część czwarta (ostatnia)
Artykuł ukazał się w numerze 4/2017 miesięcznika Muzyk. Śródtytuły zostały dodane przez Redakcję.
