Muzyka jazzowa

Jazz narodził się pod koniec XIX wieku w Ameryce Północnej. Ukształtował się na terenie dzisiejszych Stanów Zjednoczonych jako efekt połączenia dwóch, całkowicie wobec siebie opozycyjnych, estetyk dźwiękowych: muzyki europejskiej i bluesa. Jego autorami byli Afroamerykanie, którym udało się scalić twórczość komponowaną w systemie równomiernie temperowanej wysokości dźwięków z muzyką improwizowaną w stroju naturalnym. Osiągnęli sukces zderzając skale siedmiostopniowe z pentatonikami, ścisłą akordykę z wielodźwiękami niedokreślonymi w szczegółach oraz pulsacje wynikające z dwójkowej i trójkowej podzielności wartości rytmicznych. Wprawdzie ragtime, kompozycja fortepianowa, uznany za pierwszy styl jazzowy nie posiadał jeszcze elementów cechujących wspomnianą fuzję, ale wielka w nim ilość synkop i specyficzny sposób artykułowania treści rytmicznej zdecydowały o przyznaniu mu tego statusu.

Kolejny styl, jazz nowoorleański, zawierał już wszystkie atrybuty wymieszania kultur muzycznych z Europy i z Afryki (najprawdopodobniej także indiańskiej z Ameryki). Dixieland i Chicago kontynuowały idee nurtu orleańskiego poszerzając i rozwijając jego osiągnięcia. Pewnym estetycznym przełomem okazał się następujący po nich Swing. Ustalił on nową organizację podstawowego rytmu w jazzie, rozbudował współbrzmienia i docenił funkcję aranżacji w konstruowaniu formy i wyrazu utworu. Jeszcze więcej zmian dokonał be-bop. Zaistniały w opozycji do ery big-bandów (inna nazwa okresu swingowego) zmienił drastycznie ekspresyjne, improwizacyjne i artystyczne priorytety muzyki. Zróżnicowana rytmika, bogata w składniki akordyka i wyrafinowane solówki, to tylko część jego dokonań.

Potem pojawił się John Coltrane ze swoim kwartetem. Ten genialny saksofonista ze swoimi przyjaciółmi zrewolucjonizował muzykę jazzową. Stworzony przez niego styl, nazwany później coltrane’owskim, charakteryzował się nowatorską harmonią (kwartową), melodyką budowaną z pentatonik łączonych z wszystkimi dotąd wykorzystywanymi skalami oraz pulsacją sięgającą do źródeł archetypicznych.

Kolejne style: cool, hard bop i jazz-rock, kojarzyły elementy jazzu z polifonią, rhythm and bluesem, soulem i muzyką rockową. W latach siedemdziesiątych pojawił się free jazz, nurt negujący wszelkie wcześniejsze wzorce komponowania treści jazzowych. Ów w pełni awangardowy styl wyraźnie odwoływał się do muzyki współczesnej, z tym, że był tworzony wyłącznie w procesie improwizacji. Po trzecim nurcie (polski synonim free jazzu) mamy najczęściej do czynienia z eklektyzmem jazzowym. Kompilowane są nie tylko wszelkie składniki stylów jazzowych, ale też dodaje się do nich elementy innych konwencji, np. muzyki etnicznej, popularnej. Efekty tych działań nazywamy mainstreamem. Nadal także istnieje kierunek awangardowy, poszukujący nowych środków wypowiedzi.

Muzyka jazzowa jest realizowana przez różne składy instrumentalne. Wykonuje się ją solowo, w orkiestrach i, najczęściej, w kilkuosobowych zespołach. Te ostatnie nazywamy combami, a w zależności od ilości grających w nich muzyków określamy ściślej duetami, triami, kwartetami, kwintetami, sekstetami, septetami, oktetami, nonetami i dektetami.

Jazz jest wykonywany na dowolnych instrumentach, ale szczególne znaczenie mają instrumenty dęte blaszane (zwłaszcza trąbki i puzony), dęte drewniane (szczególnie saksofony, klarnety i flety), instrumenty klawiszowe (przede wszystkim fortepiany, elektryczne pianina i organy Hammonda), gitary (elektryczne i akustyczne), kontrabasy, gitary basowe oraz instrumenty perkusyjne o nieokreślonej wysokości dźwięków (werble, bębny, tom-tomy, talerze, hi-haty) i o określonej wysokości dźwięków (wibrafony, marimby).

Muzycy jazzowi inspirują się nie tylko dokonaniami ich preferowanej estetyki. Ważnymi dla nich są także istotne osiągnięcia wszelkich innych orientacji muzycznych, np. folkloru, klasyki, funku, rapu i hip hopu. Zapożyczają z nich te elementy, które efektywnie poszerzają spektrum ich własnej twórczości. Z kolei sam jazz od samego początku był źródłem odwołań dla wielu muzyków preferujących inne style. Bez niego nie zaistniałoby wiele nurtów improwizowanych, m.in. fusion, etno jazz i smooth jazz. To on zresztą ustalił w muzyce nieklasycznej wartości improwizacji, harmonii i rytmu, jako bardzo ważnych komponentów ekspresji i emocji. A co istotne, traktowanych też w kategoriach artystycznych.

Tekst: Piotr Kałużny

Artykuł ukazał się w numerze 2/2013 miesięcznika Muzyk.