Muzyka soul

Muzyka soul, podobnie jak blues, gospel i jazz, została ukształtowana w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Przyjmuje się, że jej okres narodzin stanowią lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte minionego wieku. Okrutną ironią losu było to, że musiała wcześniej zaistnieć wielka niesprawiedliwość społeczna, aby powstały te wszystkie wymienione wyżej style dźwiękowe. Niewolnictwo okazało się być warunkiem koniecznym do drastycznego łączenia atrybutów twórczości akustycznej w stroju temperowanym z archetypem afrykańskim i amerykańskim. Na szczęście dla nas wszystkich, proces ten odbywał się żywiołowo, bez akademickich dywagacji. Efektem tego aktu były narodziny nowych środków tworzenia i interpretowania muzyki improwizowanej.

Soul (ang. dusza) powstał w konsekwencji rozwoju spiritual i bluesa. Zapożyczył od nich najistotniejsze elementy komponowania i wykonania. Ale zachowując w nich sobie właściwe: dramaturgię i wyraz, nie wiązał już treści słownych tylko z wiarą, a treści muzycznych ze skalami bluesowymi. Później sam stał się jednym ze źródeł innych nurtów estetycznych, m.in. rhythm and bluesa, funku i popu.

Najważniejszym wyróżnikiem muzyki soul jest wręcz naturalistyczna ekspresja realizacji utworów. W celu zbudowania tego napięcia – niekiedy wręcz o ekstatycznym wyrazie – podporządkowuje się w specyficzny sposób wszystkie elementy materii dźwiękowej. Dotyczy to zwłaszcza śpiewu (w zdecydowanej przewadze kompozycje tej konwencji stanowią twórczość wokalno-instrumentalną). Obok charakterystycznych dla gospel i bluesa artykulacji i frazowania, pojawiają się wszelkie możliwe onomatopeje, jak np. jęki, krzyki, sapania i wrzaski. W zasadzie, każde zjawisko akustyczne, które artysta soulowy potrafi wywołać za pośrednictwem swego instrumentu wypowiedzi, a które to może implikować jeszcze większe muzyczne emocje, jest nie tylko wskazane, ale i uzasadnione. Nawet gdyby stanowiło wizerunek obrazoburczego zachowania. Oczywiście mówimy tu o ortodoksyjnym nurcie soulu. Jego komercyjne bowiem odmiany raczej unikają wszelkich ekstremów artykulacyjnych (i scenicznych), zachowując jedynie wszelkiego rodzaju ozdobniki, ornamentacje i rytmy charakterystyczne dla tego kierunku.

Soul odwołuje się do różnych zbiorów skalowych, harmonicznych i pulsacyjnych. Pentatoniki, skale średniowieczne z ich mutacjami oraz skale bluesowe, stanowią zakres jego tworzywa dźwiękowego. Akordyka z kolei sięga, albo do klasycznej kadencyjności, albo do idiomu bluesowego, albo nawet do współbrzmień jazzowych. Natomiast pulsacje konstruowane są zarówno w podzielności dwójkowej, jak i trójkowej.

Kompozycje soulowe są najczęściej piosenkami o budowie zwrotkowej (z refrenami, wstępami, łącznikami i zakończeniami) lub formami otwartymi, jednoczęściowymi (z finałami repetetywnymi do wyciszenia). Tematyka słowna jest w nich nieograniczana żadnymi zakazami i przeważnie dotyczy problematyki egzystencjalnej w najróżniejszych, ważnych dla każdego człowieka, aspektach. Zdecydowanie mniej w niej poglądów filozoficznych i metafizycznych, a za to bardzo dużo, by nie powiedzieć prawie wyłącznie, przemyśleń i sądów o zwyczajnej prozie życia. Narracja dźwiękowa przebiega w skonkretyzowanych pulsacjach, najczęściej przemyślanych w szczegółach. Tryby utworów są w przewadze durowe, a melodie stanowią kantyleny (gdy skalami wykorzystanymi do ich skomponowania były konstrukcje średniowieczne), albo zaśpiewy pentatoniczne (gdy materiałem dźwiękowym do ich stworzenia były skale bluesowe). Wokaliści i wokalistki śpiewają technikami glissanda, ozdabiając często osiągane wysokości dźwięków wszelkiego rodzaju mordentami. Aranżacje piosenek uwzględniają bardzo często sekcje instrumentów dętych i chórki żeńskie. Podstawowym instrumentarium są jednak w nich gitary elektryczne, gitary basowe, zestawy perkusyjne, fortepiany, pianina elektryczne i organy elektryczne lub elektroniczne.

Wiele piosenkarek i piosenkarzy soulowych stało się niekwestionowanymi gwiazdami światowych estrad. Ich nagrania osiągały szczyty list przebojów, a koncerty gromadziły rzesze fanów. Występy przeradzały się niejednokrotnie w muzyczne misteria z aktywnym udziałem słuchaczy. Spośród wielu znakomitych wykonawców soulowych warto wspomnieć chociażby o takich tuzach, jak Aretha Franklin, Nina Simon, Tina Turner, Solomon Burke, Marvin Gaye, Czesław Niemen, Otis Redding, Sam & Dave, Rufus Thomas, no i oczywiście James Brown. Z zespołów trzeba na pewno przywołać Sly & The Family Stone, Neville Brothers, Earth, Wind & Fire, Tower of Power i jazzowy Julian „Cannonball” Adderley Quintet. Z wykonawców popowych nawiązujących do soulowych zdobyczy wymienimy Alicię Keys, Amy Winehouse, Michaela Jacksona i Prince’a.

Tekst: Piotr Kałużny

Artykuł ukazał się w numerze 4/2013 miesięcznika Muzyk.